Approfondimento delle letture della liturgia
Profundización de las lecturas de la liturgia
Poglobitev Božje besede
Produbljivanje liturgijskih čitanja
Pogłębienie czytań liturgicznych
![[SEMI] XXVII DOMENICA DEL TEMPO ORDINARIO (Anno B) 2](https://www.edizionilipa.com/wp-content/uploads/2024/09/2019-09-Creazione-uomo-donna-2-400x400.jpg "[SEMI] XXVII DOMENICA DEL TEMPO ORDINARIO (Anno B) 2")
Da oggi cominciamo ad ascoltare come seconda lettura, alcuni brani tratti dalla Lettera agli Ebrei.
È un testo tra i più ricchi per quanto riguarda l’opera di Cristo. Il testo, come ci tramanda la tradizione, nasce nell’ambiente di Paolo.
È molto probabile che sia stato scritto a Roma, quando Paolo era tenuto in soggiorno forzato.
Non è veramente una lettera, ma un discorso. Infatti viene classificato come logos paraklēseōs, cioè un discorso di esortazione.
Il testo affronta l’opera di Cristo sotto diversi aspetti.
Cristo come Figlio di Dio, vero uomo, la divino-umanità di Cristo, Cristo re eterno, profeta e sacerdote.
Sono tutti temi molto complessi.
Infatti, i tre versetti che ci propone la liturgia di oggi aprono orizzonti ampi e molto profondi.
“Fratelli quel Gesù, che fu fatto di poco inferiore agli angeli, lo vediamo coronato di gloria e di onore a causa della morte che ha sofferto, perché per la grazia di Dio egli provasse la morte a vantaggio di tutti” (Eb 2,9).
Già solo questa parola ci invita ad entrare nel mistero della divinoumanità di Cristo Gesù.
Poco prima troviamo scritto: “Di poco l’hai fatto inferiore agli angeli, di gloria e di onore l’hai coronato e hai messo ogni cosa sotto i suoi piedi” (Eb 2,7-8).
Immediatamente torna alla mente il Salmo, dove si dice: “Davvero l’hai fatto poco meno di un dio, di gloria e di onore lo hai coronato. Gli hai dato potere sulle opere delle tue mani, tutto hai posto sotto i suoi piedi” (Sal 8,6-7).
Si potrebbe quindi pensare che si parli dell’uomo, ma non è così semplice, perché la traduzione attuale non rispetta esattamente il termine greco usato nella Lettera agli Ebrei.
Nel Salmo citato si dice che fu “fatto poco meno di un dio”, ma nella Lettera agli Ebrei è detto testualmente che è stato fatto “per poco tempo inferiore agli angeli” (Eb 2,7).
Sicuramente si parla dell’uomo, perché nel versetto precedente si dice: “Che cos’è l’uomo perché di lui ti ricordi” (Eb 2,6), citando testualmente il Sal 8. Allora l’espressione “per poco tempo l’hai fatto inferiore agli angeli” potrebbe aprire il grosso capitolo del peccato, che ha svestito l’uomo della gloria divina e ha fatto sì che si ritrovasse vestito di vergogna e di mortalità (cf Gen 3,10.18-19).
Dunque, si tratta dell’uomo che ha abbandonato la relazione con Dio e si è “prosciugato” nella schiavitù del peccato e della paura della morte (cf Eb 2,15).
È dunque possibile vedere l’esilio dell’uomo, che si è lasciato ingannare dal tentatore ed è uscito dalla relazione con Dio Padre. Questa uscita ha totalmente distrutto la verità della relazione, annientando il fondamento stesso della relazione.
L’uomo si trasforma così in un individuo, che non troverà più una giusta relazione con nessuno. Non avrà una giusta relazione con il creato, che cercherà di sfruttare per salvare sé stesso, ma questo stesso modulo relazionale si sposta anche nella relazione con Dio e con gli altri. E di sé stesso, del proprio ombelico, farà l’epicentro di ogni relazione.
La verità spirituale dell’uomo – che è la relazionalità, l’amore, la somiglianza con Dio – non può realizzarsi perché tutto è gestito dalla paura della morte, che rende ciascuno il centro del mondo. L’uomo come tale è gestito dalla paura della morte e perciò non può realizzare quello che in lui è più simile a Dio, cioè la capacità di relazione.
Ma siccome le relazioni sono fondate nell’amore ed esprimono l’amore, si può facilmente constatare che proprio l’amore non c’è più. L’essere umano è talmente accecato dalla paura della morte originata dal peccato, che non è in grado di scorgere che non vive più il suo nucleo vivificante, che sono le relazioni che realizzano l’uomo con amore.
La morte si impadronisce anche della mente e della volontà dell’uomo.
Perciò la Lettera agli Ebrei dice che ci vorrà uno per “liberare così quelli che, per timore della morte, erano soggetti a schiavitù per tutta la vita” (Eb 2,15).
Per tutta la vita soggetti alla schiavitù della morte!
Questa parola ci colloca in una dimensione esistenziale ed esperienziale.
Perciò il versetto 9 mette in evidenza che proprio Cristo sarà quell’uomo che per un breve tempo sarà inferiore agli angeli, il quale, assumendo l’umanità da vero uomo, si addosserà questa tragica condizione umana (cf Eb 2,9).
L’espressione “liberare così” (Eb 2,15) si appoggia al modo di essere di Cristo, che assume il peccato dell’uomo e, affidandosi al Padre, si consegna nelle mani degli schiavi della morte. E cosa fanno gli schiavi della morte, anzi gli schiavi della paura della morte? Fanno morire, uccidono, perché obbediscono e servono la morte.
Anzi, sono schiavi della paura della morte.
Infatti, il versetto precedente dice: “Tuttavia quel Gesù, che fu fatto di poco inferiore agli angeli, lo vediamo coronato di gloria e di onore a causa della morte che ha sofferto, perché per la grazia di Dio egli provasse la morte a vantaggio di tutti” (Eb 2,9).
Dunque, Cristo fattosi uomo passa la morte proprio spinto e ucciso da coloro che si sono separati da Dio.
Lui, da vero uomo, è partecipe della carne e del sangue degli uomini proprio “per ridurre all’impotenza mediante la morte colui che della morte ha il potere, cioè il diavolo” (Eb 2,14).
Sarà proprio la morte che incoronerà Gesù come vero Re, Messia e Salvatore al quale tutto è sottomesso, anche la morte (cf 1Cor, 15,26).
Cristo, proprio dall’interno dell’uomo, sta vincendo la morte e sta rivestendo l’uomo di immortalità (cf 1Cor 15,54).
“Infatti colui che santifica e coloro che sono santificati provengono tutti da una stessa origine; per questo non si vergogna di chiamarli fratelli” (Eb 2,11).
L’uomo ha rotto la relazione con l’origine, ma in Cristo vero Dio e vero uomo, si unisce alla sua fonte di vita, cioè a Dio che è Padre: “Eccomi, io e i figli che Dio mi ha dato” (Eb 2,13).
Ma ciò che tocca il cuore e rovescia il modo di pensare è che proprio tramite la morte Cristo è entrato nella gloria.
“Stolti e lenti di cuore a credere in tutto ciò che hanno detto i profeti! Non bisognava che il Cristo patisse queste sofferenze per entrare nella sua gloria?” (Lc 24,25-26).
“… pur essendo nella condizione di Dio, non ritenne un privilegio l’essere come Dio, ma svuotò se stesso assumendo una condizione di servo, diventando simile agli uomini. Dall’aspetto riconosciuto come uomo, umiliò se stesso facendosi obbediente fino alla morte e a una morte di croce. Per questo Dio lo esaltò e gli donò il nome che è al di sopra di ogni nome” (Fil 2,6-9).
Il Padre ha mandato il Figlio, che facendosi uomo accoglie la morte che gli uomini gli infliggono. Infatti, la morte viene vinta solo con la morte. Tuttavia, l’uomo da solo non può farlo, perché non ha più accesso alla relazione vissuta come amore, come dono gratuito di sé. Ma solo l’amore può vincere la morte (cf Rm 8,38-39).
Per giungere alla gloria dell’immortalità di Dio, l’uomo passa attraverso il dono di sé.
Cristo come uomo, sapendosi amato dal Padre, si affida agli schiavi della morte, che lo uccidono. Ma attraverso la morte, manifesta di essere Figlio di Dio, che è Amore (cf 1Gv 4,8).
Il battezzato ha l’esperienza che la morte vissuta con Cristo fa passare alla vita zoē, cioè alla vita del Figlio amato da Dio Padre.
Allora l’esperienza fondante della fede consiste nel fatto che per entrare nella gloria di Dio, che è la vita senza tramonto, bisogna vivere con amore la morte.
Il morire è il luogo che senza falsità rivela la verità della vita dell’uomo.
Colui che è familiare con la gloria di Dio, con il compimento definitivo al quale si arriva in ogni Eucaristia, sa che il morire è la via per vivere.
Vediamo Cristo “coronato di gloria e di onore a causa della morte che ha sofferto” (Eb 2,9).
Negli ultimi secoli, la nostra tradizione non ci fa vedere facilmente questa immagine di Cristo coronato di gloria. Basta uno sguardo alle pitture del rinascimento e del barocco che si trovano nelle nostre chiese, ed è subito chiaro che Cristo non è coronato della gloria di Dio, del compimento secondo Dio, ma che si tratta semplicemente della gloria dei regni di questo mondo.
In questa maniera non si arriva a una grande familiarità con l’eschaton, con il Regno di Dio Padre. Ma è evidente che, senza una familiarità con l’eschaton, con il Regno del Padre, si rimane schiavi della paura della morte.
Infatti, oggi possiamo facilmente osservare che una gran parte della Chiesa vive spaventata, nella paura per sé stessa, e questo crea disordine, perché per salvare sé stessi si è pronti a uccidere.
Ma anche oggi Cristo vive nella sua Chiesa in tanti credenti che si consegnano, proprio perché hanno già esperienza che morire con Lui, essere sepolti con Lui vuol dire risuscitare con Lui e abitare con Lui nei cieli (cf Rm 6,3-5; Ef 2,5-6).
SEMI è la rubrica del Centro Aletti disponibile ogni mercoledì.
Ogni settimana, oltre all’omelia della domenica in formato audio, sarà disponibile sul sito LIPA un approfondimento delle letture della liturgia eucaristica domenicale o festiva.
A partir de hoy comenzamos a escuchar, como segunda lectura, pasajes de la Carta a los Hebreos. Se trata de uno de los textos más ricos sobre la obra de Cristo. El texto, según nos dice la tradición, se originó en el entorno de Pablo. Es muy probable que se escribiera en Roma, cuando Pablo se encontraba en residencia forzosa. En realidad, no se trata de una carta, sino de un discurso. De hecho, se clasifica como un logos paraklēseōs, es decir, un discurso de exhortación.
El texto trata de la obra de Cristo desde distintos aspectos. Cristo como Hijo de Dios, verdadero hombre, la divino-humanidad de Cristo, Cristo como rey eterno, profeta y sacerdote. Todos ellos son temas muy complejos.
De hecho, los tres versículos que nos propone la liturgia de hoy abren horizontes amplios y muy profundos. «Hermanos, que a Jesús, que fue hecho poco inferior a los ángeles, lo vemos coronado de gloria y honor por la muerte que padeció, para que, por la gracia de Dios, experimentara la muerte en beneficio de todos» (Hb 2,9).
Sólo esta palabra nos invita a entrar en el misterio de la humanidad divina de Cristo Jesús. Un poco antes encontramos escrito: «Por poco lo hiciste inferior a los ángeles, con gloria y honor lo coronaste, y todo lo sometiste bajo sus pies» (Hb 2,7-8).
Inmediatamente me viene a la mente el Salmo, donde se dice: «Verdaderamente lo has hecho poco menos que un dios, con gloria y honor lo has coronado. Le has dado poder sobre las obras de tus manos, todo lo has puesto bajo sus pies» (Sal 8,6-7).
Se podría pensar, pues, que se refiere al hombre, pero no es tan sencillo, porque la traducción actual no respeta exactamente el término griego utilizado en la Epístola a los Hebreos. En el Salmo citado se dice que fue «hecho poco menos que un dios», pero en la Epístola a los Hebreos se dice textualmente que fue hecho «por poco tiempo inferior a los ángeles» (Heb 2:7).
Ciertamente se habla del hombre, pues en el versículo anterior se dice: «¿Qué es el hombre para que te acuerdes de él?» (Heb 2,6), citando textualmente el Sal 8. Luego la expresión «por poco tiempo lo hiciste inferior a los ángeles» podría abrir el gran capítulo del pecado, que despojó al hombre de la gloria divina y lo revistió de vergüenza y mortalidad (cf. Gn 3,10.18-19). Por tanto, es el hombre quien ha abandonado su relación con Dios y se ha «secado» en la esclavitud del pecado y del miedo a la muerte (cf. Hb 2,15).
De este modo, es posible ver el exilio del hombre, que se ha dejado engañar por el tentador y ha abandonado su relación con Dios Padre. Esta salida ha destruido totalmente la verdad de la relación, aniquilando el fundamento mismo de la relación.
El hombre se transforma así en un individuo, que ya no encontrará una relación correcta con nadie. No tendrá una correcta con la creación, de la que intentará aprovecharse para salvarse, pero esta misma forma relacional se desplaza también en su relación con Dios y con los demás.
Así, hará de sí mismo, de su propio ombligo, el epicentro de toda relación.
La verdad espiritual del hombre -que es relacionalidad, amor, semejanza con Dios- no puede realizarse porque todo está gestionado por el miedo a la muerte, que hace de cada uno el centro del mundo. El hombre como tal está dirigido por el miedo a la muerte y, por tanto, no puede realizar lo que más se parece a Dios en él, es decir, la capacidad de relación.
Pero como las relaciones se fundan en el amor y expresan el amor, es fácil ver que el amor mismo ya no existe. El ser humano está tan cegado por el miedo a la muerte originado por el pecado, que es incapaz de ver que ya no vive su núcleo vivificante, que son las relaciones que realizan al hombre con el amor.
La muerte se apodera también de la mente y de la voluntad del hombre.
Por eso la Carta a los Hebreos dice que hará falta uno para «liberar así a los que, por miedo a la muerte, estuvieron toda su vida sujetos a la esclavitud» (Heb 2,15). ¡Toda su vida sometidos a la esclavitud de la muerte!
Esta palabra nos sitúa en una dimensión existencial y vivencial. Por eso el versículo 9 subraya que Cristo mismo será ese hombre que durante un breve tiempo será inferior a los ángeles, que, asumiendo la humanidad como verdadero hombre, asumirá esta trágica condición humana (cf. Hb 2,9).
La expresión «entregar así» (Hb 2,15) se apoya en el modo de ser de Cristo, que asume el pecado del hombre y, confiándose al Padre, se entrega en manos de los esclavos de la muerte. ¿Y qué hacen los esclavos de la muerte, más aún, los esclavos del miedo a la muerte? Causan la muerte, matan, porque obedecen y sirven a la muerte. En efecto, son esclavos del miedo a la muerte.
De hecho, el versículo anterior dice: «Sin embargo, a Jesús, que fue hecho un poco menor que los ángeles, lo vemos coronado de gloria y de honra por la muerte que padeció, para que, por la gracia de Dios, experimentara la muerte en beneficio de todos» (Heb 2,9).
Por tanto, Cristo hecho hombre pasa por la muerte precisamente porque fue empujado y asesinado por quienes se separaron de Dios. Él, como verdadero hombre, participa de la carne y de la sangre de los hombres precisamente «para reducir a la impotencia mediante la muerte al que tiene el poder de la muerte, es decir, al diablo» (Hb 2, 14).
Será precisamente la muerte la que coronará a Jesús como verdadero Rey, Mesías y Salvador al que todo está sometido, incluso la muerte (cf. 1 Co 15, 26). Cristo, precisamente desde dentro del hombre, está venciendo a la muerte y revistiendo al hombre de inmortalidad (cf. 1 Co 15,54). «Porque el que santifica y los santificados proceden todos del mismo origen; por eso no se avergüenza de llamarlos hermanos» (Hb 2,11).
El hombre ha roto la relación con el origen, pero en Cristo, verdadero Dios y verdadero hombre, está unido a su fuente de vida, es decir, a Dios que es Padre: «He aquí que yo y los hijos que Dios me ha dado» (Hb 2,13).
Pero lo que toca el corazón y trastorna la manera de pensar es que fue a través de la muerte como Cristo entró en la gloria.
«Necios y tardos de corazón para creer en todo lo que han dicho los profetas. ¿No tuvo Cristo que padecer estas cosas para entrar en su gloria?» (Lc 24,25-26).
«…aunque tenía la condición de Dios, no consideró un privilegio ser como Dios, sino que se despojó de sí mismo asumiendo la condición de siervo, haciéndose semejante a los hombres. Desde su reconocida apariencia de hombre, se humilló a sí mismo haciéndose obediente hasta la muerte y una muerte de cruz. Por eso Dios lo exaltó y le dio el nombre que está sobre todo nombre» (Flp 2,6-9).
El Padre envió al Hijo, que haciéndose hombre acepta la muerte que los hombres le infligen. En efecto, la muerte sólo se vence con la muerte. Sin embargo, el hombre solo no puede hacerlo, porque ya no tiene acceso a la relación vivida como amor, como don gratuito de sí mismo. Precisamente, porque sólo el amor puede vencer a la muerte (cf. Rm 8, 38-39).
Para alcanzar la gloria de la inmortalidad de Dios, el hombre pasa por el don de sí mismo. Cristo como hombre, sabiéndose amado por el Padre, se entrega a los esclavos de la muerte, que lo matan. Pero, a través de la muerte, manifiesta que es el Hijo de Dios, que es Amor (cf. 1 Jn 4, 8).
El bautizado tiene la experiencia de que la muerte vivida con Cristo hace pasar a la vida zoē, es decir, a la vida del Hijo amado por Dios Padre. Luego la experiencia fundante de la fe consiste en que para entrar en la gloria de Dios, que es vida sin desvanecimiento, hay que vivir la muerte con amor.
Morir es el lugar que revela sin falsedad la verdad de la vida del hombre.
Quien conoce la gloria de Dios, la plenitud última a la que llegamos en cada Eucaristía, sabe que morir es el camino para vivir. Vemos a Cristo «coronado de gloria y de honor por la muerte que padeció» (Hb 2,9).
En los últimos siglos, nuestra tradición no nos muestra fácilmente esta imagen de Cristo coronado de gloria. Basta con mirar las pinturas renacentistas y barrocas de nuestras iglesias, y enseguida queda claro que Cristo no está coronado con la gloria de Dios, la plenitud según Dios, sino que se trata simplemente de la gloria de los reinos de este mundo.
De esta manera no llegamos a una gran familiaridad con el eschaton, con el Reino de Dios Padre. Pero es evidente que, sin una familiaridad con el eschaton, con el Reino del Padre, uno permanece esclavo del miedo a la muerte.
De hecho, hoy podemos observar fácilmente que una gran parte de la Iglesia vive con miedo, con miedo de sí misma, y esto crea desorden, porque para salvarse uno está dispuesto a matar.
Pero también hoy Cristo vive en su Iglesia en muchos creyentes que se entregan, precisamente porque ya han experimentado que morir con Él, ser sepultados con Él significa resucitar con Él y habitar con Él en el cielo (cf. Rm 6, 3-5; Ef 2, 5-6).
SEMILLAS es una publicación del Centro Aletti disponible todos los miércoles.
Cada semana, además del audio de la homilía dominical, estará disponible en el sitio de LIPA un comentario a las lecturas de la Liturgia del Domingo, como así también a las lecturas de la semana.
Od danes naprej bomo nekaj časa kot drugo berilo poslušali odlomke iz Pisma Hebrejcem.
Gre za eno najbogatejših zapisov, kar zadeva Kristusovo delo. Kot pravi izročilo, je besedilo nastalo v Pavlovem okolju.
Zelo verjetno je, da je bilo napisano v Rimu, ko je bil Pavel tam na prisilnem bivanju.
V resnici ne gre za pismo, ampak za govor. Opredeljen je namreč kot logos paraklēseōs, to je govor spodbude.
Besedilo z različnih vidikov obdela Kristusovo dejavnost.
Kristus kot Božji Sin, pravi človek, Kristusova bogočloveškost, Kristus večni kralj, prerok in duhovnik.
Vse to so zelo obširne teme.
Tri vrstice, ki jih predlaga današnje bogoslužje, odpirajo prostrana in zelo globoka obzorja.
»Bratje in sestre, gledamo njega, ki je bil postavljen malo nižje od angelov, Jezusa, kako je ovenčan s slavo in častjo, ker je pretrpel smrt, da bi po Božji milosti okusil smrt za vsakogar« (Heb 2,9).
Že samo ta beseda nas povabi, da vstopimo v skrivnost bogočloveškosti Jezusa Kristusa.
Malo pred tem je zapisano: »Naredil si ga malo nižjega od angelov, s slavo in častjo si ga ovenčal, vse si položil pod njegove noge« (Heb 2,7-8).
Takoj nam pride na misel psalm, kjer je rečeno: »Naredil si ga malo nižjega od Boga, s slavo in častjo si ga ovenčal. Dal si mu oblast nad deli svojih rok, vse si položil pod njegove noge« (Ps 8,6-7).
Lahko bi pomislili, da govori o človeku, vendar ni tako preprosto, kajti sedanji prevod ne upošteva natančno grškega izraza, ki je uporabljen v Pismu Hebrejcem.
V navedenem psalmu je rečeno: »Naredil si ga malo nižjega od Boga,« v Pismu Hebrejcem pa je dobesedno rečeno, da ga je naredil »za malo časa nižjega od angelov« (Heb 2,7).
Zagotovo govori o človeku, kajti v prejšnji vrstici je rečeno: »Kaj je človek, da se ga spominjaš?« (Heb 2,6), pri čemer je dobesedno naveden Ps 8. Tako bi lahko izraz »naredil si ga za malo časa nižjega od angelov« odprl ogromno poglavje greha, ki je človeka slekel božje slave in zaradi katerega se je znašel oblečen v sramoto in umrljivost (prim. 1 Mz 3,10.19).
Torej gre za človeka, ki je zapustil odnos z Bogom in se je »posušil« v suženjstvu greha in strahu pred smrtjo (prim. Heb 2,15).
Lahko torej vidimo izgnanstvo človeka, ki se je pustil zapeljati skušnjavcu in zapustil odnos z Bogom Očetom. Ta odhod je povsem uničil resnico odnosa in izničil sam temelj odnosa.
Človek se tako spremeni v posameznika, ki ne bo več našel pravega odnosa z nikomer. Ne bo imel več pravega odnosa s stvarstvom, ki ga bo skušal izkoristiti, da bi reševal sebe. Isti vzorec odnosa se prestavi tudi na odnos z Bogom in z drugimi. Iz samega sebe, iz svojega popka pa bo naredil središče vsakega odnosa.
Duhovna resnica človeka – ki je odnosnost, ljubezen, podobnost Bogu – se ne more uresničiti, ker vse upravlja strah pred smrtjo, zaradi katerega vsakdo postane središče sveta. Človeka kot takega upravlja strah pred smrtjo, zato ne more uresničiti tega, kar je v njem najbolj podobno Bogu, se pravi sposobnosti odnosa.
Ker pa odnosi temeljijo v ljubezni in izražajo ljubezen, lahko hitro opazimo, da prav ljubezni ni več. Človeško bitje je tako zaslepil strah pred smrtjo, ki izvira iz greha, da ne more več ne videti ne živeti tega, kar ga poživlja v njegovem jedru, to je odnosov, ki človeka uresničijo z ljubeznijo.
Smrt se polasti tudi človekove misli in volje.
Zato Pismo Hebrejcem pove, da je potreben nekdo, ki bo »odrešil tiste, ki jih je strah pred smrtjo vse življenje vklepal v sužnost« (Heb 2,15).
Vse življenje vklenjeni v strahu pred smrtjo!
Ta beseda nas postavi v razsežnost bivanja in izkušnje.
Zato deveta vrstica poudari, da bo Kristus tisti človek, ki bo za malo časa nižji od angelov, ki bo privzel človeškost kot pravi človek, ki si bo oblekel to tragično človeško stanje (prim. Heb 2,9).
Izraz »in odrešil« (Heb 2,15) se opira na način bivanja Kristusa, ki je prevzel človekov greh in se v zaupanju Očetu izročil rokam sužnjev smrti. In kaj storijo sužnji smrti oziroma sužnji strahu pred smrtjo? Usmrtijo, ubijajo, ker ubogajo smrt in ji služijo.
Dejansko so sužnji strahu pred smrtjo.
Prejšnja vrstica namreč pravi: »Gledamo pa njega, ki je bil postavljen malo nižje od angelov, Jezusa, kako je ovenčan s slavo in častjo, ker je pretrpel smrt, da bi po Božji milosti okusil smrt za vsakogar« (Heb 2,9).
Kristus, ki je postal človek, gre skozi smrt prav zato, ker so ga vanjo potisnili in ubili tisti, ki so se ločili od Boga.
On, pravi človek, je udeležen pri mesu in krvi ljudi, »da bi s smrtjo onemogočil tistega, ki je imel smrtonosno oblast, to je hudiča« (Heb 2,14).
Prav smrt bo okronala Jezusa kot resničnega Kralja, Mesija in Odrešenika, kateremu je podvrženo vse, tudi smrt (prim. 1 Kor 15,26).
Kristus prav iz človekove notranjosti premaga smrt in človeka obleče v nesmrtnost (prim. 1 Kor 15,54).
»Vsi so namreč iz enega, tisti, ki posvečuje, in tisti, ki so posvečeni. Zato ga ni sram, da jih imenuje brate« (Heb 2,11).
Človek je prelomil odnos z izvirom, toda v Kristusu, pravem Bogu in pravem človeku, se je združil s svojim izvirom življenja, to je z Bogom, ki je Oče: »Glej, jaz in otroci, ki mi jih je dal Bog« (Heb 2,13).
Toda to, kar se dotakne srca in obrne način razmišljanja, je, da je Kristus prav preko smrti vstopil v slavo.
»O nespametna in počasna v srcu za verovanje vsega, kar so povedali preroki! Mar ni bilo potrebno, da je Mesija to pretrpel in šel v svojo slavo?« (Lk 24,25-26).
»Čeprav je bil namreč v podobi Boga, se ni ljubosumno oklepal svoje enakosti z Bogom, ampak je sam sebe izpraznil tako, da je prevzel podobo služabnika in postal podoben ljudem. Po zunanjosti je bil kakor človek in je sam sebe ponižal tako, da je postal pokoren vse do smrti, in sicer smrti na križu. Zato ga je Bog povzdignil nad vse in mu podaril ime, ki je nad vsakim imenom« (Flp 2,6-9).
Oče je poslal Sina, ki je s tem, da je postal človek, sprejel smrt, ki so mu jo zadali ljudje. Smrt se namreč lahko premaga samo s smrtjo. Vendar človek tega ne more sam, ker nima več dostopa do odnosa, ki je živet z ljubeznijo, kot zastonjski dar samega sebe. Samo ljubezen lahko premaga smrt (prim. Rim 8,38-39).
Da bi človek lahko prišel do slave Božje nesmrtnosti, mora skozi darovanje samega sebe.
Kristus kot človek, ki ve, da ga Oče ljubi, se izroči sužnjem smrti, ki ga umorijo. Toda preko smrti razodene, da je Sin Boga, ki je Ljubezen (prim. 1 Jn 4,8).
Krščenec ima izkušnjo, da je smrt, ki jo živi s Kristusom, prehod v življenje kot zoē, to je v življenje Sina, ki ga Bog Oče ljubi.
Temeljna izkušnja vere je torej v dejstvu, da je za vstop v Božjo slavo, ki je življenje brez zatona, treba živeti smrt z ljubeznijo.
Umiranje je kraj, ki brez pretvarjanja razodene resnico človekovega življenja.
Komur je domača Božja slava, dokončna izpolnitev, do katere pridemo pri vsaki evharistiji, ve, da je umiranje pot v življenje.
Vidimo Kristusa, »kako je ovenčan s slavo in častjo, ker je pretrpel smrt« (Heb 2,9).
V zadnjih stoletjih nam naše izročilo ne pokaže zlahka podobe Kristusa, ovenčanega s slavo. Dovolj je pogledati renesančne in baročne poslikave v naših cerkvah in nam je takoj jasno, da Kristus ni ovenčan z Božjo slavo, z izpolnitvijo po Božje, ampak da gre preprosto za slavo kraljestev tega sveta.
Na ta način ne pridemo do velike domačnosti z eshatonom, s Kraljestvom Boga Očeta. Jasno pa je, da brez domačnosti z eshatonom, z Očetovim Kraljestvom, ostanemo sužnji strahu pred smrtjo.
Dejansko lahko danes hitro opazimo, da velik del Cerkve živi prestrašeno, v strahu zase. To pa ustvarja nered, kajti, ko rešujemo sebe, smo pripravljeni ubijati.
Vendar tudi danes Kristus živi v Cerkvi v mnogih vernikih, ki se izročajo, in sicer prav zato, ker že imajo izkušnjo, da umreti z Njim, biti pokopani z Njim, pomeni vstati z Njim in z Njim prebivati v nebesih (prim. Rim 6,3-5; Ef 2,5-6).
SEMENA je rubrika Centra Aletti, ki je na voljo vsako sredo.
Vsak teden je na spletni strani LIPE poleg nedeljske homilije v zvočni obliki (v italijanščini) na voljo tudi poglobitev Božje besede nedeljske ali praznične svete maše.
Od danas ćemo provesti neko vrijeme slušajući odlomke iz Poslanice Hebrejima kao drugo čitanje.
To je jedan od najbogatijih zapisa što se tiče Kristovog djela. Prema predaji, taj je tekst nastao u Pavlovom okruženju.
Vrlo je vjerojatno da je napisan u Rimu, dok je Pavao tamo bio u zatočeništvu.
To zapravo nije pismo, već govor. Naime, uzima ga se kao logos paraklēseōs, to jest poticajni govor.
Tekst se bavi Kristovim djelovanjem iz različitih perspektiva.
Krist kao Sin Božji, pravi čovjek, Kristovo bogočovještvo, Krist vječni kralj, prorok i svećenik.
Sve su to opširne teme.
Tri retka koja nam predlaže današnja liturgija otvaraju prostrane i vrlo duboke horizonte.
„Ali Njega, za malo manjeg od anđelâ, Isusa, vidimo zbog pretrpljene smrti slavom i části ovjenčana da milošću Božjom bude svakome na korist što je on smrt okusio“ (Heb 2,9).
Već nas sama ta riječ poziva da uđemo u otajstvo bogočovještva Isusa Krista.
Malo prije toga je napisano: „Ti ga tek za malo učini manjim od anđelâ, slavom i časti njega ovjenča, njemu pod noge sve podloži“ (Heb 2,7-8).
Odmah nam pada na pamet Psalam, gdje je rečeno: „Ti ga učini malo manjim od Boga, slavom i sjajem njega okruni. Vlast mu dade nad djelima ruku svojih, njemu pod noge sve podloži“ (Ps 8,6-7).
Moglo bi se stoga pomisliti da se govori o čovjeku, ali nije tako jednostavno, jer sadašnji prijevod ne uvažava točno grčki izraz koji se koristi u Poslanici Hebrejima.
U navedenom Psalmu kaže se da ga „učini malo manjim od Boga“, ali u Poslanici Hebrejima doslovno se kaže da ga „tek za malo vremena učini manjim od anđelâ“ (Heb 2,7).
Zasigurno govori o čovjeku, jer je u prethodnom retku rečeno: „Što je čovjek da ga se spominješ“ (Heb 2,6), citirajući doslovno Ps 8. Onda bi izraz „tek za malo vremena učini manjim od anđelâ“ mogao otvoriti ogromno poglavlje grijeha, koji je s čovjeka svukao božansku slavu te se čovjek zatekao odjeven u sramotu i smrtnost (usp. Post 3,10.18-19).
Dakle, riječ je o čovjeku koji je napustio odnos s Bogom i „sasušio“ se u ropstvu grijeha i straha od smrti (usp. Heb 2,15).
Možemo tako vidjeti izgnanstvo čovjeka koji je dopustio da ga napasnik prevari te je napustio odnos s Bogom Ocem. To napuštanje potpuno je uništio istinu odnosa, razorivši sam temelj odnosa.
Čovjek se tako pretvara u individualca koji više ni s kim neće pronaći pravi odnos. Neće imati pravi odnos sa stvorenjem, koje će pokušati iskoristiti da se spasi. Isti obrazac odnosa prenosi se i na odnos s Bogom i s drugima. Učinit će sebe, svoj pupak, središtem svakog odnosa.
Duhovna istina čovjeka – a to je odnosnost, ljubav, sličnost s Bogom – ne može se ostvariti jer svime upravlja strah od smrti, koji svakoga čini središtem svijeta. Čovjekom kao takvim upravlja strah od smrti i stoga ne može ostvariti ono što je u njemu najsličnije Bogu, to jest sposobnost odnosa.
Ali, budući da se odnosi temelje u ljubavi i izražavaju ljubav, vrlo brzo se može primijetiti da upravo ljubavi više nema. Ljudsko biće je toliko zaslijepljeno strahom od smrti, koji proizlazi iz grijeha, da više ne može vidjeti ni živjeti ono što ga oživljava u njegovoj srži, to jest odnose koji čovjeka ostvaruju s ljubavlju.
Smrt također ovladava čovjekovim umom i voljom.
Stoga Poslanica Hebrejima kaže da će biti potreban netko da „oslobodi one koji – od straha pred smrću – kroza sav život bijahu podložni ropstvu“ (Heb 2,15).
Sav život okovan strahom od smrti!
Ta nas riječ smješta u egzistencijalnu i iskustvenu dimenziju.
Stoga deveti redak naglašava da će upravo Krist biti taj čovjek koji će nakratko biti malo manji od anđelâ, koji će, preuzimajući čovještvo kao pravi čovjek, preuzeti to tragično ljudsko stanje (usp. Heb 2,9).
Izraz „pa osloboditi“ (Heb 2,15) temelji se na načinu bivovanja Krista, koji je preuzeo na sebe čovjekov grijeh i, povjeravajući se Ocu, predao se u ruke robova smrti. A što rade robovi smrti, odnosno robovi straha od smrti? Oni usmrćuju, oni ubijaju, jer se pokoravaju smrti i služe joj.
Doista, oni su robovi straha od smrti.
Naime, prethodni redak kaže: „ali Njega, za malo manjeg od anđelâ, Isusa, vidimo zbog pretrpljene smrti slavom i části ovjenčana da milošću Božjom bude svakome na korist što je on smrt okusio“ (Heb 2,9).
Krist koji je postao čovjekom prolazi kroz smrt upravo zato što su ga u nju gurnuli i ubili onih koji su se odvojili od Boga.
On, pravi čovjek, sudjeluje u tijelu i krvi ljudi „da smrću obeskrijepi onoga koji imaše moć smrti, to jest đavla“ (Heb 2,14).
Upravo će smrt okruniti Isusa kao istinskog Kralja, Mesiju i Spasitelja kojemu je sve podređeno, pa i smrt (usp. 1Kor 15,26).
Krist upravo iz čovjekove nutrine pobjeđuje smrt i zaodijeva čovjeka u besmrtnost (usp. 1Kor 15,54).
„Ta i Posvetitelj i posvećeni – svi su od jednoga! Zato se on i ne stidi zvati ih braćom“ (Heb 2,11).
Čovjek je raskinuo odnos sa svojim iskonom, ali se u Kristu, pravom Bogu i pravom čovjeku, sjedinio sa svojim izvorom života, to jest s Bogom koji je Otac: „Evo, ja i djeca koju mi Bog dade“ (Heb 2,13).
Ali ono što dira u srce i izokreće način razmišljanja jest to da je Krist upravo kroz smrt ušao u slavu.
„O bezumni i srca spora da vjerujete što god su proroci navijestili! Nije li trebalo da Krist sve to pretrpi te uđe u svoju slavu? (Lk 24,25-26).
„On, trajni lik Božji, nije se kao plijena držao svoje jednakosti s Bogom, nego sam sebe »oplijeni« uzevši lik sluge, postavši ljudima sličan; obličjem čovjeku nalik, ponizi sam sebe, poslušan do smrti, smrti na križu. Zato Bog njega preuzvisi i darova mu ime, ime nad svakim imenom“ (Fil 2,6-9).
Otac je poslao Sina koji je, postavši čovjekom, prihvatio smrt koju su mu nanijeli ljudi. Naime, smrt se može pobijediti samo smrću. Međutim, čovjek to ne može sam jer više nema pristup odnosu koji je življen s ljubavlju, kao besplatno sebedarje. Samo ljubav može pobijediti smrt (usp. Rim 8,38-39).
Da bi dospio do slave Božje besmrtnosti, čovjek mora proći kroz darivanje samog sebe.
Krist kao čovjek, koji zna da ga Otac ljubi, predaje se robovima smrti koji ga ubijaju. Ali kroz smrt očituje da je Sin Božji, da je Ljubav (usp. 1Iv 4,8).
Krštenik ima iskustvo da je smrt koju živi s Kristom prijelaz u život kao zoē, to jest u život Sina kojega Bog Otac ljubi.
Temeljno iskustvo vjere je dakle u činjenici da za ulazak u Božju slavu, koja je život bez zalaska, treba živjeti smrt s ljubavlju.
Umiranje je mjesto koje, bez hinjenja, otkriva istinu čovjekova života.
Onaj tko je prisan sa Božjom slavom, s konačnim ispunjenjem kojemu pristupamo u svakoj Euharistiji, zna da je umiranje put u život.
Vidimo Krista „zbog pretrpljene smrti slavom i části ovjenčana“ (Heb 2,9).
U posljednjim stoljećima naša nam tradicija ne pokazuje lako lik Krista ovjenčana slavom. Dovoljno je pogledati renesansne i barokne slike u našim crkvama, i odmah nam je jasno da Krist nije ovjenčan slavom Božjom, ispunjenjem po Božju, nego da je to jednostavno slava kraljevstava ovoga svijeta.
Na taj se način ne dolazi do velike prisnosti s eshatonom, s Kraljevstvom Boga Oca. Jasno je pak da, bez prisnosti s eshatonom, s Očevim Kraljevstvom, ostajemo robovi straha od smrti.
Naime, danas lako možemo primijetiti da veliki dio Crkve živi preplašen, u strahu za samog sebe. To pak stvara nered, jer za spasiti sebe spremni smo i ubiti.
No i danas Krist živi u svojoj Crkvi u mnogim vjernicima koji se predaju, upravo zato što već imaju iskustvo da umrijeti s Njime, biti pokopan s Njime znači uskrsnuti s Njim i prebivati s Njime na nebu (usp. Rim 6,3-5; Ef 2,5-6).
SJEMENA je rubrika Centra Aletti dostupna svake srijede.
Svakog tjedna, osim nedjeljne propovijedi u audio obliku (na talijanskom), bit će dostupno na web stranici LIPA produbljivanje nedjeljnih ili blagdanskih čitanja euharistijske liturgije.
Od dzisiaj zaczynamy słuchać, jako drugiego czytania, fragmentów Listu do Hebrajczyków.
Jest to jeden z najbogatszych tekstów dotyczących dzieła Chrystusa. Tekst ten, jak mówi tradycja, powstał w środowisku Pawła.
Jest bardzo prawdopodobne, że został napisany w Rzymie, kiedy Paweł przebywał w przymusowym więzieniu.
Tak naprawdę nie jest to list, ale dyskurs. W rzeczywistości jest klasyfikowany jako logos paraklēseōs, tj. dyskurs napominający.
Tekst odnosi się do dzieła Chrystusa z perspektywy różnych aspektów.
Chrystus jako Syn Boży, prawdziwy człowiek, bosko-ludzki charakter Chrystusa, Chrystus jako wieczny król, prorok i kapłan.
Są to bardzo złożone tematy.
W rzeczywistości trzy wersety zaproponowane nam w dzisiejszej liturgii otwierają szerokie horyzonty i są bardzo głębokie.
„Widzimy Jezusa, który mało od aniołów był pomniejszony, chwałą i czcią ukoronowanego za cierpienia śmierci, iż z łaski Bożej za wszystkich zaznał śmierci” (Hbr 2, 9).
Już samo to słowo zaprasza nas do wejścia w tajemnicę boskiego człowieczeństwa Chrystusa Jezusa.
Nieco wcześniej czytamy: „mało co mniejszym uczyniłeś go od aniołów, chwałą i czcią go uwieńczyłeś. Wszystko poddałeś pod jego stopy” (Hbr 2, 7-8).
Natychmiast przychodzi na myśl Psalm, w którym czytamy: „Uczyniłeś go niewiele mniejszym od istot niebieskich, chwałą i czcią go uwieńczyłeś. Obdarzyłeś go władzą nad dziełami rąk Twoich; złożyłeś wszystko pod jego stopy” (Ps 8, 6-7).
Można by zatem pomyśleć, że mówi o człowieku, ale nie jest to takie proste, ponieważ obecne tłumaczenie nie do końca respektuje grecki termin użyty w Liście do Hebrajczyków.
W cytowanym Psalmie jest powiedziane, że został „uczyniony niewiele mniejszym od boga”, ale w Liście do Hebrajczyków jest powiedziane dosłownie, że został uczyniony „na krótki czas niższym od aniołów” (Hbr 2, 7).
Z pewnością jest tu mowa o człowieku, ponieważ w poprzednim wersecie czytamy: „Czymże jest człowiek, że o nim pamiętasz” (Hbr 2,6), cytując dosłownie psalm 8. Następnie wyrażenie „na krótką chwilę uczyniłeś go niższym od aniołów” może otwierać wielki rozdział grzechu, który pozbawił człowieka boskiej chwały i przyodział go w hańbę i śmiertelność (por. Rdz 3.10,18-19).
Zatem chodzi o człowieka, który porzucił swoją relację z Bogiem i „wysechł” w niewoli grzechu i strachu przed śmiercią (por. Hbr 2, 15).
Można zatem dostrzec wygnanie człowieka, który dał się zwieść kusicielowi i opuścił swoją relację z Bogiem Ojcem. To opuszczenie całkowicie zniszczyło prawdę relacji, unicestwiając sam jej fundament.
Człowiek zostaje w ten sposób przekształcony w indywidualistę, który nie znajdzie już właściwej relacji z nikim. Nie będzie miał właściwej relacji ze stworzeniem, które będzie próbował wykorzystać, aby się zbawić, i ta sama relacyjna forma przenosi się również na jego relację z Bogiem i innymi ludźmi. I uczyni siebie, swój własny pępek, epicentrum każdej relacji.
Duchowa prawda człowieka – którą jest relacyjność, miłość, podobieństwo do Boga – nie może być zrealizowana, ponieważ wszystko jest zarządzane przez strach przed śmiercią, który czyni każdego centrum świata. Człowiek jako taki jest zarządzany przez strach przed śmiercią i dlatego nie może zrealizować tego, co jest w nim najbardziej podobne do Boga, a mianowicie zdolności do relacji.
A ponieważ relacje opierają się na miłości i wyrażają miłość, łatwo można zauważyć, że właśnie miłości już nie ma. Istota ludzka jest tak zaślepiona strachem przed śmiercią spowodowanym przez grzech, że nie jest w stanie dostrzec, że nie żyje już swoim życiodajnym rdzeniem, to jest relacjami, które pozwalają człowiekowi realizować się w miłości.
Śmierć opanowuje również umysł i wolę człowieka.
Dlatego List do Hebrajczyków mówi, że potrzeba kogoś, kto uwolni tych wszystkich, którzy całe życie przez bojaźń śmierci podlegli byli niewoli (por. Hbr 2, 15).
Całe życie podlegali niewoli śmierci!
Słowo to umieszcza nas w wymiarze egzystencjalnym i doświadczalnym. Dlatego werset 9. podkreśla, że sam Chrystus będzie tym człowiekiem, który przez krótki czas będzie niższy od aniołów, który przyjmując człowieczeństwo jako prawdziwy człowiek, przyjmie tę tragiczną ludzką kondycję (por. Hbr 2, 9).
Wyrażenie „w ten sposób uwolnić” (por. Hbr 2, 15) opiera się na sposobie bycia Chrystusa, który bierze na siebie grzech człowieka i powierzając się Ojcu, oddaje się w ręce niewolników śmierci. A co robią niewolnicy śmierci, a właściwie niewolnicy strachu przed śmiercią? Powodują śmierć, zabijają, ponieważ są posłuszni i służą śmierci.
Istotnie, są oni niewolnikami strachu przed śmiercią.
W rzeczywistości, wcześniejszy werset mówi: „Widzimy natomiast Jezusa, który mało od aniołów był pomniejszony, chwałą i czcią ukoronowanego za cierpienia śmierci, iż z łaski Bożej za wszystkich zaznał śmierci” (Hbr 2, 9).
Dlatego Chrystus, który stał się człowiekiem, przechodzi przez śmierć właśnie dlatego, że jest pchnięty i zabity przez tych, którzy odłączyli się od Boga.
On, jako prawdziwy człowiek, przyjmuje ciało i krew ludzką właśnie po to, „aby przez śmierć pokonać tego, który dzierżył władzę nad śmiercią, to jest diabła” (Hbr 2, 14).
To śmierć ukoronuje Jezusa jako prawdziwego Króla, Mesjasza i Zbawiciela, któremu wszystko jest poddane, nawet śmierć (por. 1Kor 15, 26).
Chrystus, właśnie z wnętrza człowieka, zwycięża śmierć i przyodziewa człowieka w nieśmiertelność (por. 1 Kor 15, 54).
„Tak bowiem Ten, który uświęca, jak ci, którzy mają być uświęceni, z jednego [są] wszyscy. Z tej to przyczyny nie wstydzi się nazwać ich braćmi swymi” (Hbr 2, 11).
Człowiek zerwał więź ze źródłem, ale w Chrystusie, prawdziwym Bogu i prawdziwym człowieku, jest zjednoczony ze swoim źródłem życia, czyli z Bogiem, który jest Ojcem: „Oto Ja i dzieci moje, które Mi dał Bóg” (Hbr 2, 13).
Ale to, co dotyka serca i obala sposób myślenia, to fakt, że to przez śmierć Chrystus wszedł do chwały.
„O nierozumni, jak nieskore są wasze serca do wierzenia we wszystko, co powiedzieli prorocy! Czyż Mesjasz nie miał tego cierpieć, aby wejść do swej chwały?” (Łk 24, 25-26).
„On, istniejąc w postaci Bożej, nie skorzystał ze sposobności, aby na równi być z Bogiem, lecz ogołocił samego siebie, przyjąwszy postać sługi, stawszy się podobnym do ludzi. A w zewnętrznym przejawie, uznany za człowieka, uniżył samego siebie, stawszy się posłusznym aż do śmierci – i to śmierci krzyżowej. Dlatego też Bóg Go nad wszystko wywyższył i darował Mu imię ponad wszelkie imię” (Flp 2, 6-9).
Ojciec posłał Syna, który stając się człowiekiem przyjmuje śmierć, którą ludzie Mu zadają. Rzeczywiście, śmierć można pokonać tylko przez śmierć. Jednak sam człowiek nie może tego uczynić, ponieważ nie ma już dostępu do relacji przeżywanej jako miłość, jako wolny dar z siebie. A tylko miłość może pokonać śmierć (por. Rz 8, 38-39).
Aby osiągnąć chwałę nieśmiertelności Boga, człowiek przechodzi przez dar z siebie.
Chrystus jako człowiek, wiedząc, że jest kochany przez Ojca, powierza się niewolnikom śmierci, którzy Go zabijają. Ale przez śmierć objawia, że jest Synem Bożym, który jest Miłością (por. 1J 4, 8).
Osoba ochrzczona ma doświadczenie, że śmierć przeżywana z Chrystusem prowadzi do życia zoē, czyli życia Syna umiłowanego przez Boga Ojca.
Zatem fundamentalne doświadczenie wiary polega na tym, że aby wejść do chwały Bożej, która jest życiem bez zachodu słońca, trzeba przeżyć śmierć z miłością.
Umieranie jest miejscem, które bez fałszu objawia prawdę życia człowieka.
Ten, kto jest zżyty z chwałą Bożą, z ostatecznym spełnieniem, do którego dochodzimy w każdej Eucharystii, wie, że umieranie jest drogą do życia.
Widzimy Chrystusa „chwałą i czcią ukoronowanego za cierpienia śmierci” (Hbr 2, 9).
W ostatnich wiekach nasza tradycja nie pokazuje nam w sposób czytelny tego obrazu Chrystusa ukoronowanego chwałą. Wystarczy spojrzeć na renesansowe i barokowe obrazy w naszych kościołach, a od razu staje się jasne, że Chrystus nie jest ukoronowany chwałą Bożą, spełnieniem według Boga, ale że jest to po prostu chwała królestw tego świata.
W ten sposób nie dochodzi się do wielkiej bliskości z eschatonem, z Królestwem Boga Ojca. Jest jednak oczywiste, że bez znajomości eschatonu, Królestwa Ojca, człowiek pozostaje niewolnikiem strachu przed śmiercią.
W rzeczywistości dzisiaj możemy łatwo zaobserwować, że duża część Kościoła żyje w strachu, w strachu o siebie, a to powoduje nieporządek, ponieważ aby się uratować, jest się gotowym zabić.
Ale nawet dzisiaj Chrystus żyje w swoim Kościele w tak wielu wierzących, którzy poddają się, właśnie dlatego, że już doświadczyli, że umrzeć z Nim, być pogrzebanym z Nim oznacza zmartwychwstać z Nim i mieszkać z Nim w niebiosach (por. Rz 6, 3-5; Ef 2, 5-6).
ZIARNA są rubryką Centro Aletti udostępnianą w każdą środę.
Każdego tygodnia, oprócz homilii niedzielnej w formie audio, na stronie LIPA będzie do dyspozycji pogłębienie czytań liturgicznych z eucharystii niedzielnej bądź świątecznej
